Uczestnictwo w działaniach prowadzonych przez szkolne koła wolontariatu buduje zaangażowanie społeczne i wrażliwość młodszego pokolenia, pozwala mu zdobyć pierwsze doświadczenia w realizacji projektów i daje szansę na odkrywanie swoich talentów. Co ciekawe, może też wzmacniać odporność psychiczną dzieci i młodzieży.
Odporność psychiczna i jej znaczenie w rozwoju dziecka
Każde dziecko, niezależnie od warunków rozwojowych zapewnionych przez środowisko, w którym jest wychowywane, doświadcza w toku dorastania różnego rodzaju trudności. Relacje z rówieśnikami i dorosłymi, burze hormonalne, obowiązki szkolne i domowe to tylko fragment pejzażu, który tworzą wyzwania okresu dojrzewania. To etap pełen dynamicznych zmian emocjonalnych, społecznych i fizycznych, które kształtują tożsamość młodego człowieka. Różnorodność tych doświadczeń, choć czasami trudna, stanowi fundament rozwoju osobistego i przygotowania do dorosłego życia.
Dlatego przed dorosłymi odpowiedzialnymi za wychowywanie dzieci i młodzieży stoją wyzwania, które na pierwszy rzut oka mogą się wydawać ze sobą sprzeczne. Z jednej strony, dorośli powinni dbać o to, by trudności, z jakimi mierzy się młoda osoba, nie przekraczały zanadto możliwości dziecka i były dostosowane do jego wieku. Z drugiej zaś, powinni zachęcać je do podejmowania nowych wyzwań i wspierać w rozwijaniu umiejętności, które budują jego odporność psychiczną.
Czym jest odporność psychiczna? To zdolność przystosowywania się do zmieniających się okoliczności, radzenia sobie w trudnych chwilach i powrotu do równowagi po sytuacjach stresujących. Rozwój odporności psychicznej ma charakter ciągły: kształtujemy ją od najmłodszych lat i doskonalimy przez całe życie, zdobywając nowe umiejętności i korzystając z nowych doświadczeń.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Budowanie odporności psychicznej jest o tyle trudne do uchwycenia, że u każdego może przebiegać nieco inaczej. Niektórzy uznają, że w radzeniu sobie z trudnościami najbardziej pomocne są dobre relacje z rodziną lub przyjaciółmi, dla innych ważniejsze okażą się techniki radzenia sobie ze stresem, jeszcze inni czerpią siłę z własnych pasji lub poczucia celu, które nadaje sens codziennym wyzwaniom.
Jak wolontariat buduje odporność psychiczną?
Szkolnemu wolontariatowi towarzyszy szereg doświadczeń, które mogą działać jako tzw. czynniki chroniące. W badaniach psychologicznych terminem tym określamy zasoby, cechy lub okoliczności, które wspierają jednostkę w radzeniu sobie z trudnościami, minimalizując wpływ negatywnych zdarzeń i zwiększając prawdopodobieństwo pozytywnych rezultatów pomimo trudnych sytuacji1.
Rozwiązywanie problemów i sprawczość
Działania wolontariackie pozwalają młodym ludziom mierzyć się z niecodziennymi wyzwaniami w bezpiecznych warunkach zapewnionych przez dorosłych opiekunów. Uczą się rozwiązywać problemy logistyczne czy komunikacyjne, a także radzić sobie z niepowodzeniami, gdy nieprzewidziane sytuacje zmieniają kierunek ich projektów. Takie doświadczenia rozwijają umiejętność skutecznego dostosowywania się do nowych okoliczności. Ponadto pomagają młodzieży w ustalaniu osiągalnych celów i dążeniu do nich, co wzmacnia poczucie sprawczości i motywację do pokonywania trudności.
Budowanie relacji rówieśniczych
Dobry wolontariat szkolny pozwala młodzieży również na budowanie konstruktywnych relacji rówieśniczych, opartych na otwartej komunikacji i wspólnym dążeniu do celów. Jak pokazują badania, jednym z najsilniejszych czynników ochronnych w okresie dorastania jest tzw. pozytywny klimat szkoły i klasy2. Składają się na niego m.in. wzajemny szacunek, wsparcie emocjonalne i współpraca. Wolontariat daje okazję do współpracy w niezobowiązującej atmosferze, pozwalającej na nawiązywanie przyjaźni. Jednocześnie pozwala na rozwój umiejętności współpracy z osobami o różnych poglądach, co uczy akceptacji i szacunku dla różnorodności opinii i pomysłów.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Nawiązywanie kontaktów z lokalną społecznością
Oprócz relacji rówieśniczych na odporność psychiczną dziecka wpływają też więzi budowane ze znaczącymi dorosłymi. Poza rodzicami tymi dorosłymi często są nauczyciele, trenerzy czy osoby duchowne. Badania wskazują, że dzieci (w tym te dorastające w rodzinach borykających się z kryzysami) mają większe szanse na optymalne funkcjonowanie, jeśli nawiązały bliższy kontakt ze wspierającym dorosłym3. Zaangażowanie w działania wolontariackie jest dla młodych szansą na nawiązanie takich relacji – nie tylko z opiekunem szkolnego koła, ale też z innymi członkami lokalnej społeczności.
Empatia i troska o innych
Zdolność do empatii i troski o innych znacząco wspiera rozwój dziecka, szczególnie gdy prowadzi do realnego zaangażowania i poczucia sprawczości. Jak podkreśla poradnik Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego dotyczący budowania odporności psychicznej dzieci: „Help your child by having them help others” ‒ Pomóż swojemu dziecku, pozwalając mu pomagać innym. Wolontariat szkolny daje młodym ludziom przestrzeń do niesienia pomocy w praktyce, jednocześnie pokazując, jak ich działania mogą pozytywnie wpłynąć na innych. Tego typu doświadczenia wzmacniają poczucie własnej wartości i uczą, że troska o innych może być źródłem satysfakcji i motywacji do działania.
Wskazówki dla opiekunów szkolnych kół wolontariatu
Jak w praktyce opiekunowie i opiekunki szkolnych kół wolontariatu mogą wpływać na odporność psychiczną dzieci i młodzieży?
Twórz różnorodne zespoły
Zapraszaj do zespołu wolontariuszek i wolontariuszy dzieci i młodzież z różnorodnym doświadczeniem, szczególnie te osoby, które mogą być zagrożone wykluczeniem z grupy rówieśniczej. Dzięki temu stworzysz im przestrzeń do nawiązywania relacji i budowania poczucia przynależności. Jednocześnie wszystkie dzieci skorzystają na lepszym zrozumieniu różnych perspektyw, takich jak te reprezentowane przez osoby neuroróżnorodne, z doświadczeniem uchodźstwa czy mierzące się z trudnościami społecznymi.
Znajdź czas na budowanie relacji
Jeśli to możliwe, postaraj się, aby wspólny czas nie ograniczał się jedynie do rozdzielania zadań i omawiania pomysłów na działania. Zadbaj o chwile spędzane w swobodnej atmosferze – zachęć do wspólnej zabawy, spaceru czy rozmowy. Takie momenty pomagają budować zaufanie i wzmacniać więzi w grupie, a jednocześnie sprzyjają kreatywności i lepszemu zrozumieniu siebie nawzajem. W końcu wolontariat to nie tylko praca, ale także okazja do tworzenia wspomnień i budowania relacji.
Zachęcaj do podejmowania wyzwań
Staraj się dawać wolontariuszkom i wolontariuszom tyle samodzielności, ile tylko pozwala ich wiek i dotychczasowe doświadczenie. Pamiętaj, że mierzenie się z wyzwaniami jest nieodłącznym elementem rozwoju. Jeśli w trakcie realizacji działań pojawią się trudności, zachęć młodzież do samodzielnego poszukiwania rozwiązań – to doskonała okazja, by rozwijać jej kreatywność i poczucie sprawczości. Wspieraj ją w tym procesie, ale nie wyręczaj – najważniejsze lekcje mogą płynąć z prób, błędów i samodzielnych odkryć.
Zadbaj o refleksję nad zdobytymi kompetencjami
Działania wolontariackie to świetna okazja do rozwijania nowych umiejętności i zdobywania cennego doświadczenia. Zachęcaj swój zespół do refleksji nad tym, czego nauczył się podczas realizowanych akcji – to pomoże jego członkom dostrzec swoje osiągnięcia i budować zdrowe, oparte na rzeczywistych doświadczeniach poczucie własnej wartości. Przy okazji takie rozmowy mogą stać się źródłem inspiracji do kolejnych działań i umocnić przekonanie młodzieży, że jej praca naprawdę ma znaczenie.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Ucz sposobów radzenia sobie ze stresem
Działania wolontariackie mogą czasem wiązać się z trudnymi emocjami i stresem, szczególnie gdy młodzież ma do czynienia z wymagającymi sytuacjami, takimi jak praca w schroniskach dla zwierząt czy wsparcie grup dotkniętych kryzysem. Zadbaj o to, aby członkowie szkolnego koła wolontariatu mieli dostęp do narzędzi radzenia sobie z takimi wyzwaniami: zachęcaj do rozmów z pedagogiem lub psychologiem szkolnym, a także wprowadzaj proste techniki relaksacyjne, takie jak ćwiczenia oddechowe czy krótkie przerwy na regenerację. Pamiętaj, że wrażliwość na trudne sytuacje może być mocną stroną, ale warto się nauczyć, jak ją dobrze chronić.
Od czego warto zacząć?
Przede wszystkim warto pamiętać, że odporność psychiczną można wzmacniać na wiele różnych sposobów. Jeśli prowadzisz szkolne koło wolontariatu, zachęcam do refleksji na temat dotychczasowych działań: Jakie ich elementy wspierały kompetencje związane z odpornością psychiczną? W jaki sposób uczniowie i uczennice radzą sobie z trudnościami, które napotykają w trakcie realizacji działań? Jakiego wsparcia mogą potrzebować?
Wiele dobrych praktyk z warszawskich szkół podstawowych i średnich znajdziecie w wydanej przez Centrum Edukacji Obywatelskiej publikacji Wolontariat autorstwa Małgorzaty Leszko. Zostały tam opisane przykłady działań wolontariackich budujących relacje, praktyki wspierające zdolność do autorefleksji czy podpowiedzi, jak wzmocnić sprawczość uczniów i uczennic. Jak pokazują przedstawione w publikacji historie, często niewielka zmiana może pozytywnie wpłynąć na budowanie odporności uczniów i uczennic przez szkolny wolontariat.
1 Ostaszewski K., Rustecka-Krawczyk A., Wójcik M., Czynniki chroniące i czynniki ryzyka, Warszawa 2009; por. Poleszak W., Katab G., Czynniki chroniące i czynniki ryzyka w radzeniu sobie z pandemią Covid-19 w środowisku młodzieży szkolnej, „Kwartalnik Naukowy Fides et Ratio” 2022, nr 4 (52).
2 Porzak R., Profilaktyka w szkole. Stan i rekomendacje dla systemu oddziaływań profilaktycznych w Polsce, Lublin 2019.
3 Hurd N., Zimmerman M., Natural Mentors, Mental Health, and Risk Behaviors: A Longitudinal Analysis of African American Adolescents Transitioning into Adulthood, „American Journal of Community Psychology” 2010, nr 46, s. 36‒48.
Autorka: Magda Domańska – psycholożka, edukatorka i trenerka. Na co dzień pracuje w Fundacji Szkoła z Klasą, w której koordynuje program wspierający szkoły w budowaniu odporności psychicznej dzieci i młodzieży.
Artykuł finansowany jest przez m.st. Warszawa w ramach projektu „Ochotnicy warszawscy”.
Bezpośrednim realizatorem jest Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej.