Wolontariat szkolny jest formą praktykowania edukacji obywatelskiej. Działania wolontariackie dają szerokie możliwości kształtowania wartościowych postaw i licznych kompetencji - odniesienie do podstawy programowej przedmiotu edukacja obywatelska w szkołach średnich – dział III.4.
Już od niemal dekady projekt „Ochotnicy warszawscy” wspiera warszawskie szkoły w rozwijaniu wolontariatu uczniowskiego i z satysfakcją obserwujemy ewolucję działań – od jednorazowych akcji, takich jak zbiórki charytatywne, po bardziej złożone przedsięwzięcia realizowane metodą projektu i skoncentrowane na procesie. Zachęcamy do korzystania z ogólnodostępnych materiałów zgromadzonych w Bazie wiedzy. Znaleźć tam można poradniki, scenariusze lekcji czy dobre praktyki, a także zagadnienia formalno-prawne i wzory dokumentów. Zachęcamy też do regularnego śledzenia zakładki Aktualności. Zamieściliśmy tam artykuły eksperckie, m.in.:
- Inspiracje na szkolny wolontariat rowerowy,
- Wskazówki, jak zorganizować radio w szkole,
- Pomysły na filmowe gry terenowe oraz wiele innych.
Poza tym w minionym roku szkolnym, zrealizowaliśmy kilkanaście szkoleń online na tematy związane z szeroko pojętym wolontariatem. Wszystkie te wydarzenia zostały udokumentowane z myślą o udostępnianiu nagrań zainteresowanym osobom, a zwłaszcza opiekunom szkolnych kół wolontariatu. Serdecznie zapraszamy do korzystania z tych materiałów.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Samorządność uczniowska
(Odniesienie do podstawy programowej przedmiotu edukacja obywatelska w szkołach średnich – dział II.3).
Edukacja obywatelska jako przedmiot szkolny ma za zadanie rozwinąć znajomość zasad demokracji, praw obywatelskich i mechanizmów funkcjonowania społeczeństwa oraz państwa. Jej skuteczność nie ogranicza się do przekazywania wiedzy teoretycznej – kluczowe jest doświadczenie praktyczne. Samorządność uczniowska jest najbardziej rozpowszechnioną formą praktykowania edukacji obywatelskiej w szkołach. Udział uczniów w samorządzie kształtuje poczucie sprawczości i zaangażowania we wspólne działania, a także samodzielności. To doświadczenie daje młodzieży okazję do zdobywania kluczowych kompetencji: umiejętności negocjacji i współpracy, odpowiedzialności za siebie i grupę, dokonywania demokratycznych wyborów, troski o dobro wspólne i prawa społeczności szkolnej. Jest to fundament, bez którego edukacja obywatelska nie odniesie sukcesu. Co istotne – samorządność szkolna musi być rzeczywista, a nie pozorowana, czyli uczniowie współdecydują, mają wpływ na sprawy szkoły oraz na rozwiązywanie realnych problemów swojej społeczności.
W idealnym świecie edukacja obywatelska i samorządność uczniowska działają synergicznie. Szkoła staje się wówczas miejscem, gdzie uczniowie doświadczają, na czym polega uczestnictwo i odpowiedzialność w demokratycznym społeczeństwie.
Zachęcamy do zapoznania się z dwiema publikacjami pokazującymi możliwości rozwoju samorządności uczniowskiej: „Angażuj obywatelsko – poradnik dla opiekuna samorządu uczniowskiego” oraz „Optymalny samorząd. Poradnik dla dyrektorów szkół oraz opiekunów Samorządów Uczniowskich i Szkolnych Kół Wolontariatu”.
Pierwsza pozycja to pogłębiona analiza znaczenia samorządności uczniowskiej w polskiej szkole. Autor Michał Tragarz przedstawia historyczny i teoretyczny kontekst samorządności, podkreśla jej rolę w kształtowaniu poczucia sprawczości, współodpowiedzialności i partnerstwa młodych ludzi. Praktyczne wskazówki odnoszą się do metod wdrażania zasad partycypacji demokratycznej, otwartości oraz współdecydowania uczniów o szkolnych sprawach. Przewodnik wskazuje na kluczowe kompetencje nauczyciela-opiekuna: wspieranie, animowanie, oddawanie pola do działania uczniom oraz wpływanie na tworzenie wspólnoty, w której podopieczni stopniowo przejmują odpowiedzialność za wybrane obszary funkcjonowania szkoły.
Główne korzyści dla nauczycieli:
- Realna redukcja roli „zastępczego lidera” – zamiast być głównym animatorem życia samorządu, nauczyciel może pełnić funkcję wspierającą.
- Praktyczne narzędzia pracy z grupą i zarządzania zespołem. Poradnik podsuwa gotowe schematy spotkań, wzory kontraktów grupowych, pomysły na integrację i sposoby prowadzenia ważnych rozmów o motywacji, podziale zadań oraz o rozstrzyganiu konfliktów.
- Techniki włączania uczniów w podejmowanie decyzji w sprawach klasy i szkoły.
- Zachęta do rozwijania współpracy z dyrekcją, radą rodziców i innymi nauczycielami. Wskazówki, jak być mediatorem i łącznikiem w relacjach instytucjonalnych.
- Podkreślenie kluczowej roli edukacji praktycznej – akcent położony na kompetencje społeczne, refleksję, krytyczne myślenie i umiejętność podejmowania decyzji w ramach wspólnoty.
Druga z zaproponowanych publikacji to lektura dla zaawansowanych (lub odważnych!). Przedstawia nowoczesny i praktyczny, ale bardziej wymagający model integracji samorządu uczniowskiego, szkolnego wolontariatu oraz innych aktywności pozalekcyjnych, jakie składają się na rzeczywistość szkolną. Co ważne – autorzy opierają się o zapisy prawa oświatowego i podkreślają szeroki zakres swobody uczniów w kształtowaniu struktur samorządności. W przewodniku zachęcają do włączania się całej społeczności uczniowskiej w zarządzanie szkołą, jednocześnie odchodzą od podziału na niewielkie, zamknięte grupy. Proponują optymalny model samorządu, który charakteryzuje się elastyczną, otwartą strukturą sekcyjną, a każda z nich odnosi się do konkretnego obszaru aktywności społecznej, mediów, wydarzeń rozrywkowych czy wolontariatu. Uczniowie mogą się zgłaszać do wybranej przez siebie sekcji.
Główne korzyści dla nauczycieli:
- Uproszczenie biurokracji i pracy wychowawczej – zamiast wielu oddzielnych regulaminów i sprawozdań, szkoła może wprowadzić wspólny dokument i ujednolicone raportowanie działalności samorządowej i wolontariackiej.
- Redukcja obciążeń koordynacyjnych – opieka nad sekcjami może być dzielona między wielu nauczycieli.
- Lepsze zarządzanie i komunikacja – jedna struktura usprawnia przepływ informacji, wzmacnia współpracę wewnątrz grona pedagogicznego.
- Jednorodny systemu motywacji i nagradzania – przyjęcie spójnych zasad punktowania i nagradzania działań społecznych (w tym wolontariatu) pozwala rzetelnie odzwierciedlać w dokumentacji zaangażowanie uczniów.
- Większa motywacja uczniów – mogą oni wybierać aktywności, które odpowiadają ich zainteresowaniom i kompetencjom.
Ponadto poradnik kompleksowo opisuje sposób tworzenia regulaminu (zawiera przykładowy wzór). Publikacja podsuwa nauczycielom konkretne rozwiązania organizacyjne oraz narzędzia dydaktyczne, które aktywizują uczniów i czynią edukację obywatelską żywym doświadczeniem.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Edukacja obywatelska w praktyce
Co roku w wielu szkołach młodzi ludzie realizują fantastyczne projekty, a wprowadzenie edukacji obywatelskiej jako nowego przedmiotu w szkołach średnich jest szansą, aby takie doświadczenia stały się udziałem większej liczby uczniów i uczennic. Poniżej przestawiamy trzy przykłady projektów, które powstały w ramach programów wsparcia Centrum Edukacji Obywatelskiej – może okażą się cenną inspiracją?
Liceum Ogólnokształcące nr I im. Jana III Sobieskiego w Oławie
Uczniowie we własnym zakresie zainicjowali i zorganizowali stworzenie strefy relaksu z ogrodem wertykalnym. Uwzględnili cały proces – od zdiagnozowania potrzeby, przez planowanie i zbieranie środków, aż po uroczyste otwarcie z integracyjnym „Game Party”. Młodzież odpowiadała też za dobór wyposażenia, przeprowadzenie turniejów i wydarzenia otwierającego.
LXXXI Liceum Ogólnokształcące im. Aleksandra Fredry w Warszawie
Młodzież zaaranżowała i poprowadziła szkolny festiwal muzyczny „FOKA”, Uczniowie samodzielnie zaplanowali działania, zdobyli finansowanie, kontaktowali się z artystami i koordynowali organizację wydarzenia. Nie bali się wyzwań i we własnym zakresie szukali rozwiązań. Efektem była udana, kreatywna impreza integrująca społeczność.
Zespół Szkół Zawodowych im. mjra Henryka Dobrzańskiego „Hubala” w Radomiu
W odpowiedzi na potrzebę zintegrowania szkolnej społeczności, młodzi ludzie zrealizowali ogólnoszkolną grę terenową pod hasłem „Integracja” – z losowym podziałem na zespoły, współpracą przy zadaniach i frekwencją aż 350 uczestników. Uczniowie własnymi siłami przygotowali scenariusz, polecenia, skoordynowali całość wydarzenia i zadbali o nagrody oraz promocję. Zapoczątkowali też cykliczne spotkania Samorządu Uczniowskiego z dyrekcją oraz założyli skrzynkę pomysłów – dzięki temu wszyscy mogą mieć realny wpływ na codzienne życie szkoły.
Mamy nadzieję, że podane przykłady są przekonujące i dowodzą, że edukacja obywatelska nie będzie w szkołach czymś egzotycznym i nieznanym. Zachęcamy, aby przy okazji wprowadzania nowego przedmiotu, docenić dotychczasowe działania samorządów uczniowskich i szkolnych kół wolontariatu oraz skupić się na ich rozwoju przy wykorzystaniu dostępnych metod i materiałów. Centrum Edukacji Obywatelskiej zaprasza również, aby dołączyć do nowego programu wsparcia, który zapewnia m.in. mentoring, webinaria tematyczne, scenariusze lekcji fakultatywnych, projekt portfolio, karty działań obywatelskich dla uczniów oraz wiele innych działań związanych z edukacją obywatelską w szkołach.
Wprowadzanie nowego przedmiotu do szkół wiąże się z wieloma uczuciami, często sprzecznymi. Z jednej strony – z nadzieją i oczekiwaniami, a z drugiej – niepokojem, a nawet niechęcią. Przyglądając się obawom zaprezentujemy narzędzia i materiały, które mogą wesprzeć nauczycieli w związku z nadchodzącymi zmianami.
Z wypowiedzi nauczycielek i nauczycieli jasno wynika, jakie są główne obawy i wątpliwości związane ze skuteczną realizacją programu edukacji obywatelskiej. Najważniejsze z nich to:
- Brak dostatecznego przygotowania oraz wsparcia metodologicznego – wielu nauczycieli odczuwa niedostatek szkoleń specjalistycznych, które rozwijałyby ich umiejętności prowadzenia aktywnej edukacji obywatelskiej, nastawionej na praktyczne uczestnictwo uczniów, a nie tylko przekazywanie wiedzy teoretycznej.
- Niewystarczające wsparcie materiałowe i organizacyjne – szkoły rzadko dysponują odpowiednimi pomocami dydaktycznymi czy scenariuszami lekcji, które ułatwiałyby wdrażanie projektów obywatelskich, debat czy działań angażujących uczniów lokalnie. Ponadto brakuje systemowych wytycznych dotyczących oceniania i prowadzenia zajęć w duchu neutralności światopoglądowej.
- Ograniczenia czasowe w planie lekcji – zbyt mała liczba godzin przeznaczonych na edukację obywatelską utrudnia wdrażanie metod praktycznych i angażujących, które wymagają więcej czasu niż tradycyjne zajęcia.
- Niewielkie zainteresowanie uczniów – nauczyciele często napotykają trudności w motywowaniu młodzieży, która może postrzegać obywatelskość jako abstrakcyjną lub odległą tematykę, co zazwyczaj przekłada się na niską frekwencję i zaangażowanie podczas lekcji.
- Wyzwania w zarządzaniu debatą i dialogiem – prowadzenie moderowanych dyskusji wymaga od nauczycieli wysokich kompetencji i bezstronności, co stanowi barierę, zwłaszcza bez specjalistycznego przeszkolenia.
- Brak współpracy z lokalnym środowiskiem – utrudnia realizację projektów, które mają angażować uczniów w działania na rzecz społeczności lub w instytucjach samorządowych, (jest to kluczowe dla praktycznego charakteru edukacji obywatelskiej).
Podsumowując, nauczyciele wskazują, że aby nauczanie edukacji obywatelskiej było efektywne, konieczne jest systemowe wsparcie w postaci szkoleń, materiałów, czasu lekcyjnego oraz budowania współpracy z otaczającą społecznością. Bez tego – zaktywizowanie obywatelskie będzie ogromnym wyzwaniem.
W odpowiedzi na te głosy warto zauważyć, że w wielu szkołach już dość długo realizowana jest edukacja obywatelska w praktyce. Zaliczają się do niej m.in. wybory przedstawicieli samorządów uczniowskich, symulacje wyborów parlamentarnych i prezydenckich czy właśnie działania szkolnych kół wolontariatu. Zachęcamy, aby przygotowania do wdrożenia nowego przedmiotu rozpocząć od remanentu dotychczasowych działań oraz upewnienia się, które rozwiązania się sprawdzają, a które wymagają modyfikacji.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Autorka:
Anna Mitura - koordynatorka programów edukacyjnych, mentorka i trenerka. Od sześciu lat wspiera rozwój wolontariatu w szkołach. Współautorka publikacji opracowanych dla programów „Młody Obywatel”, „Młodzi w Akcji” oraz „Oby Młodzież!”, a także programów szkoleń i scenariuszy lekcji. Związana z Centrum Edukacji Obywatelskiej od 2014 roku.
Artykuł finansowany jest przez m.st. Warszawa w ramach projektu „Ochotnicy warszawscy”.
Bezpośrednim realizatorem jest Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej.