Współczesna edukacja coraz częściej łączy rozwój intelektualny z budowaniem kompetencji społeczno-emocjonalnych. Wartości takie jak empatia, wrażliwość na potrzeby innych czy odpowiedzialność za otoczenie mają kluczowe znaczenie już na wczesnych etapach nauczania. Wprowadzenie wolontariatu w edukacji wczesnoszkolnej nie tylko wspiera te cechy, ale również pomaga integrować klasę, wzmacniać relacje i budować pozytywne doświadczenia we wspólnym działaniu.
Dlaczego warto?
Liczne badania pokazują, że wprowadzenie wolontariatu już na etapie edukacji wczesnoszkolnym ma pozytywny wpływ na rozwój dzieci. Spójrzmy na kilka z nich:
Rozwój kompetencji społeczno-emocjonalnych. Wolontariat wzmacnia umiejętności społeczno-emocjonalne u dzieci. Zgodnie z raportem CASEL (Collaborative for Academic, Social, and Emotional Learning) dzieci, które uczestniczą w programach rozwijających empatię i współpracę, mają lepsze wyniki w szkole i wykazują mniej problemów behawioralnych.
Wzmacnianie więzi z rówieśnikami. Badania przeprowadzone przez Instytut Badań Edukacyjnych pokazują, że wspólne zaangażowanie w pomoc innym wpływa na lepsze poznanie się i poprawę relacji w grupie rówieśniczej. Dzieci biorące udział w projektach charytatywnych i prospołecznych częściej wykazują postawy tolerancji i gotowości do pomocy.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Korzyści dla zdrowia psychicznego. Badania Mental Health Foundation wykazują, że dzieci zaangażowane w działania altruistyczne odczuwają większą satysfakcję i radość, a także mają wyższy poziom samooceny. Wolontariat wspiera zdrowie psychiczne dzieci, rozwija pozytywne emocje i pomaga budować poczucie wartości. Młodzież angażująca się w wolontariat ma większe poczucie kontroli nad własnym życiem oraz lepsze umiejętności radzenia sobie z trudnościami.
Długofalowy rozwój moralny i etyczny. Z kolei w badaniach przeprowadzonych przez American Psychological Association możemy przeczytać, że dzieci angażujące się w działania na rzecz innych rozwijają wyższe standardy etyczne i moralne. Wolontariat uczy ich odpowiedzialności za wspólnotę oraz pomaga rozwijać wartości takie jak sprawiedliwość i równość. Wczesne uczenie typu działania jest szczególnie ważne, ponieważ dzieci są wtedy bardziej podatne na kształtowanie swojego światopoglądu.
Rozwijanie empatii w klasie
Na etapie wczesnoszkolnym bardzo ważne jest, aby dzieci zrozumiały, dlaczego warto pomagać. Często proste rozmowy na temat emocji, uczuć i sytuacji życiowych innych ludzi potrafią otworzyć najmłodszych na potrzeby innych. Wprowadzenie elementów refleksji do zajęć to doskonały sposób na budowanie empatii:
- Lektura i omówienie opowiadań o pomaganiu – istnieje wiele książek dla dzieci, które promują wartości takie jak pomoc innym, życzliwość czy troska o słabszych, np. ,"Kulawa kaczka i ślepa kura" Ulricha Huba czy "Drzewo życzeń" Katherine Applegate.
- Rozmowa na temat emocji – można omówić, jak różne sytuacje wpływają na emocje innych. Dzieci mogą np. opowiedzieć o swoich doświadczeniach lub wspólnie przeanalizować konkretne sytuacje, w których ktoś potrzebował pomocy.
- Wykorzystanie zabaw i projektów do nauki współpracy - gry i działania, które wymagają współdziałania i wzajemnej pomocy, uczą dzieci, jak ważne jest wspieranie innych. Gdy w klasie postawisz na relacje oparte na współpracy zamiast na rywalizacji, zbudujesz mocny fundament do wprowadzenia dzieci w świat wolontariatu.
- Pudełko życzliwości – w klasie można ustawić pudełko, do którego dzieci wrzucają karteczki z dobrymi uczynkami, jakie zrobiły dla innych. Co tydzień kolejne karteczki są odczytywane. Taka aktywność rozwija świadomość codziennej życzliwości i promuje dobre zachowania w klasie.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Przykłady wolontariatu w edukacji wczesnoszkolnej
Dzieci w edukacji wczesnoszkolnej mogą podejmować różne działania wolontariackie, które są dostosowane do ich wieku i możliwości. Wiele z tych działań można przeprowadzić na terenie szkoły lub w najbliższym otoczeniu, co pozwala dzieciom czuć się bezpiecznie i jednocześnie nauczyć się wartości pomocy innym. Oto kilka przykładów działań wolontariackich odpowiednich dla najmłodszych uczniów:
- Pomoc w pielęgnacji szkolnego ogrodu lub roślin w klasie – dzieci mogą pełnić funkcję „opiekunów” szkolnych roślin, dbając o podlewanie, przesadzanie i pielęgnację kwiatów lub innych roślin. Mogą również stworzyć prosty domek dla owadów lub poidełko dla ptaków.
- Tworzenie kartek okolicznościowych dla seniorów lub osób chorych – przygotowane własnoręcznie przez dzieci kartki świąteczne, urodzinowe lub „kartki pełne uśmiechu” zawsze sprawiają radość. Kartki można przekazywać mieszkańcom lokalnego domu opieki lub osobom starszym w społeczności lokalnej. Jest to prosta forma wolontariatu, która uczy empatii i szacunku dla starszych osób.
- „Przyjaciel na przerwie” — dzieci wcielają się w rolę przyjaciół i spędzają czas z rówieśnikami, którzy czują się samotni lub mają trudności z nawiązywaniem relacji. To uczy empatii i rozwija umiejętności społeczne.
- Wymianka rzeczy używanych – najmłodsi przynoszą używane rzeczy w dobrym stanie, żeby się nimi wymienić, np. zabawki, ubrania, gry. Dzięki temu zamiast kupować nowe produkty, mogą sprawić sobie wzajemnie radość tymi używanymi.
- Zbieranie karmy i akcesoriów dla schroniska dla zwierząt – wspólnie z nauczycielką czy nauczycielem dzieci mogą zorganizować zbiórkę karmy, kocyków lub zabawek dla lokalnego schroniska. Mogą także przygotować plakaty promujące akcję. To świetny sposób na naukę empatii i troski o zwierzęta.
- Przygotowanie występu – dzieci mogą przygotować krótki występ artystyczny (np. śpiew, recytacja wierszy, proste przedstawienie), który następnie zaprezentują w przedszkolu, lokalnym domu seniora, domu kultury, osiedlowej bibliotece czy w szkole dla rodziców czy dziadków.
- Kiermasz rękodzieła – młodzi, z pomocą dorosłych, przygotowują dzieła (prace plastyczne, wypieki, wyplatane bransoletki, kartki świąteczne, itd.) i sprzedają swoje wyroby na kiermaszu, w którym bierze udział szkolna społeczność i rodzice. Zebrane środki mogą przeznaczyć na wybrany wspólnie cel charytatywny. Np. mogą zaadoptować wymagającego ochrony dzikiego zwierzaka z Bandy Pandy WWF.
Zdjęcie ilustracyjne użyczone przez Centrum Edukacji Obywatelskiej (źródło: canva pro)
Słowo o organizacjach społecznych
Edukacja wczesnoszkolna to bardzo dobry moment do wyjaśnienia dzieciom, czym są i komu pomagają różne organizacje społeczne. To może pobudzić ciekawość klasy i ich motywację do tego, żeby na kolejnych etapach zaangażować się w wolontariat organizowany przez organizacje społeczne. Nie musi to być trudne. Centrum Edukacji Obywatelskiej razem z Fundacją Pole Dialogu opracowało prostą grę memory dla klas 1-3 o organizacjach społecznych oraz scenariusz, jak ją przeprowadzić w klasie.
Jak motywować najmłodszych do wolontariatu?
Jednym z polecanych sposobów motywowania dzieci do udziału w akcjach wolontariackich jest nagradzanie ich małymi, symbolicznymi znaczkami, takimi jak uśmiechnięte buźki czy plakietki za dobre uczynki. Czy to podejście działa? Na początku – tak, może wzbudzić zainteresowanie. Jednak po kilku miesiącach mogą pojawić się problemy. Co, jeśli w klasie znajdą się dzieci z dużą liczbą buziek i takie, które nie mają ich wcale? Taka sytuacja może prowadzić do napięć: „Mam więcej niż ty” lub „Jesteś gorszy, bo ja mam więcej”. Dodatkowo, uczniowie mogą zacząć oczekiwać nagrody za każde zaangażowanie, pytając: „Co za to dostanę?”. W ten sposób pomoc innym przestaje być wartością samą w sobie, a staje się transakcją. Jak więc skutecznie motywować najmłodszych do działania w duchu empatii i współpracy, zamiast rywalizacji o nagrody?
Stwarzanie możliwości wyboru. Dzieci są bardziej zaangażowane, gdy mają wpływ na podejmowane decyzje. Możliwość wyboru daje im poczucie kontroli i odpowiedzialności, co znacząco zwiększa ich motywację i zainteresowanie nauką. Wprowadzając wolontariat, warto zaproponować klasie kilka tematów do wyboru, takich jak „pomaganie zwierzętom,” „ochrona środowiska” czy „pomoc starszym.” Można to zrobić w atrakcyjny sposób, na przykład ustawiając słoiki z nazwami tematów i dając dzieciom papierowe kulki do głosowania. Każde dziecko wrzuca swoją kulkę do słoika z tematem, który najbardziej go interesuje. Taka metoda angażuje całą grupę i pomaga uczniom poczuć, że ich zdanie ma znaczenie.
Pochwały i docenienie wysiłku. Chwalenie za wysiłek i wytrwałość, zamiast za samo osiągnięcie, wspiera motywację wewnętrzną. Pochwały powinny być konkretne i opierać się na indywidualnych postępach ucznia, np. „Widziałam, jak dużo czasu poświęciłeś na przygotowanie kartek świątecznych na kiermasz, bardzo to doceniam!”
Modelowanie entuzjazmu do wolontariatu. Nauczyciel, który z pasją i zaangażowaniem podchodzi do wolontariatu, inspiruje uczniów i wzbudza ich ciekawość. Dzieci są wyjątkowo wrażliwe na emocje dorosłych i często przejmują ich nastawienie, dlatego pozytywne podejście nauczyciela ma kluczowe znaczenie. Jeśli jednak jakiś rodzaj wolontariatu nie jest zgodny z Twoimi wartościami lub nie budzi Twojego entuzjazmu, lepiej nie proponować go klasie. Uczniowie szybko wyczuwają brak przekonania i motywacji, co może negatywnie wpłynąć na ich zaangażowanie w działania.
Budowanie poczucia kompetencji. Kiedy dzieci czują, że potrafią wykonać zadanie, ich motywacja rośnie. Warto stawiać przed dziećmi wyzwania dostosowane do ich poziomu – nie za trudne, ale też nie za łatwe. Dlatego w przypadku rozpoczęcia przygody z wolontariatem w klasach I-III, lepiej postawić na proste inicjatywy, w których dzieci będą mogły podołać wyzwaniu. Przykładowo zamiast wydarzenia dla okolicy, gdzie większość zadań będzie na twojej głowie, wybierz pomoc w pielęgnacji szkolnego ogrodu lub roślin w sali.
Podsumowanie
Wprowadzanie wolontariatu w edukacji wczesnoszkolnej to doskonały sposób na kształtowanie u dzieci empatii, odpowiedzialności i współpracy. Kluczem do sukcesu jest dostosowanie działań do ich możliwości oraz regularne docenianie małych wolontariuszy i wolontariuszek za ich zaangażowanie. Poprzez zabawę, codzienne małe gesty i odpowiednie wsparcie wychowawczyni czy wychowawcy dzieci mogą nauczyć się, że pomaganie innym przynosi radość nie tylko obdarowanym, ale i pomagającym.
Autorka: Judyta Ziętkowska
Badaczka, inicjatorka programów i kursów edukacyjnych dla szkół, autorka publikacji, m.in. „Projekt-relacje” – podręcznik i zeszyt ćwiczeń o procesie grupowym. Entuzjastka edukacji wczesnoszkolnej. Współpracowała z takimi organizacjami jak Centrum Edukacji Obywatelskiej, Fundacja Szkoła z Klasą, Fundacja Pole Dialogu, Europejska Sieć Pamięć Solidarność.
Artykuł powstał w ramach zadania publicznego "Ochotnicy warszawscy" w szkołach, którego bezpośrednim realizatorem jest Fundacja Centrum Edukacji Obywatelskiej.
Działanie jest finansowane ze środków miasta stołecznego Warszawy w ramach projektu "Ochotnicy warszawscy".